Wygląd (zewnętrzny i na przekroju)
Zawiesisty płyn z widocznymi kawałkami ziemniaków, boczku i/lub kiełbasy
Kształt (zewnętrzny i na przekroju)
Przyjmuje kształt naczynia, w którym jest podawany
Wielkość
W zależności od wielkości naczynia, w którym jest podawany
Barwa (zewnętrzna i na przekroju)
Kremowa, dodatki w kolorze brązowym i żółtym
Konsystencja, „wrażenie w dotyku”
Gęsta
Smak i zapach
Charakterystyczny smak i zapach naturalnego zakwasu żytniego z wyczuwalnym aromatem wędzonego boczku i/lub kiełbasy
Tradycja, pochodzenie oraz historia produktu rolnego, środka spożywczego lub napoju spirytusowego
Żur należy do najstarszych potraw przygotowywanych na Śląsku. Jego nazwa wywodzi się od niemieckiego słowa „sauer” oznaczającego kwaśny, ukiszony, zakwaszony. „Określenie to przyjęło się na całych ziemiach polskich około XV wieku. Słowem żur określano wtedy potrawy z zakwaszonej mąki. (…) żur z kartoflami jedzono na Śląsku dopiero od przełomu VXIII i XIX wieku, gdyż dopiero wtedy zaczęto uprawiać tu kartofle (…) był nawet w domu specjalny garnek, nazywany żurokiem, w którym zawsze kisił się żur”. – M. Szołtysik „Kuchnia Śląska. Jodło, historia, kultura, gwara”, Rybnik 2003 r., str. 8.
Tradycyjny żur na Śląsku przyrządzano zawsze z dobrą tzw. „mięsną wkładką” – z boczkiem lub z kiełbasą, w towarzystwie ugotowanych ziemniaków. Mieszkańcy regionu tak podaną potrawę nazywali żurem żyniatym/żeniatym (ożenionym, bogatym) „(…) taki żur z jednego garnka to żur żyniaty, bo oba składniki „ożeniono”, wkładając je do wspólnego garca (…)” – M. Szołtysik „Kuchnia Śląska. Jodło, historia, kultura, gwara”, Rybnik 2003 r., str. 9. Niektóre gospodynie podawały ziemniaki ugotowane osobno, a inne razem z wywarem dolewając później zakwas, a jeszcze inne, ziemniaki gotowały w całości, tłukły i w osobnej misce podawały na stół.
W śląskiej literaturze odnaleźć można wiele receptur do przygotowania tradycyjnego żuru żyniatego: „Żur żeniaty – do 3 litrów wody wkładamy 500 gram białej kiełbasy, gotujemy do miękkości, dodajemy listek laurowy i przesmażoną na tłuszczu drobno posiekaną cebulę, wlewamy 4 szklanki zakwasu (…)” – H. Szymanderska, „Kuchnia polska, potrawy regionalne”, Warszawa 2013 r. Przepis na sporządzenie żuru żeniatego przywołała również Elżbieta Łabońska w pozycji pt. „Ślónskie parszczynie” (s. 22): „Śćwiertka zakwasu żyrowatego, woda kajś kole z 2 litrów, 1 zymbol czosnku, 1 myńszo cebula, 1 kilo kartofli, kónsek wyndzónego, 30 deka wyndzónego boczku i wursztu, sól, cukier, maga”. Zaś Wera Sztabowa w pozycji pt. „Krupnioki i Moczka, czyli gawędy o kuchni śląskiej” odnosi się do tradycji palenia żuru w regionie Śląska: „(…) ten zwyczaj i dziś jeszcze jest żywy na wsi opolskiej. Palono stare miotły, wykrzykując „żur pola, buchty chwola” – co oznacza niszczenie zła i wypędzanie niedostatku (…)”.
Mieszkańcy Kujakowic Dolnych na Śląsku wspominają: „Z kwasku można ugotować żur. Rozdrobniony kwasek wlewa się na zagotowaną wodę, podbija się śmietanką, maści się słoniną. Żur je się z kartoflami”. Żur żyniaty/żeniaty do dnia dzisiejszego przyrządzany jest na ziemi opolskiej według tradycyjnej receptury.
Żur żyniaty/ żur żeniaty został wpisany na Listę Produktów Tradycyjnych w kategorii: Gotowe dania i potrawy, w dniu 23 września 2020 r. Wniosek o wpis złożyło Koło Gospodyń Wiejskich z Kujakowic.
